XX əsrin sonlarına doğru elm aləmində işlədilməyə başlayan həssas əyarlar (fine tuning) ifadəsi kainatın təsadüflər yığını olmadığını, əksinə, hər detalda insanın həyatına xidmət edən dizayn və nizam olduğunu göstərdi. Kainatdakı bir çox xüsusiyyət kainatın həyat üçün xüsusi dizayn olunduğunu göstərir. Fizik alim Karl Giberson bu həqiqəti belə ifadə edir: “Son 40 ildir ki, fizika və kosmologiyadakı irəliləyişlər elmi lüğətə dizayn sözünü geri qaytardı. 1960-cı illərin əvvəlində fiziklər insan həyatı üçün “həssaslıqla nizamlanmış” kainatın örtüyünü açdılar. Həyatın kainatdakı labüd və qüsursuz müvazinətə malik amillərlə bağlı olduğunu kəşf etdilər.” (K. Giberson, “The Anthropic Principle”, Journal of Interdisciplinary Studies, 9-cu cild, 1997, səh. 63-90, Steven Yates’den cevap, səh. 91-104)

Arizona Universitetinin professoru, kosmologiya, kvant nəzəriyyəsi və astrobiologiya sahəsində ixtisaslaşmış  məşhur ingilis fizik Paul Davies belə deyir: “Əgər bir az fərqli ölçülər seçilsəydi, kainat daha fərqli yer olacaqdı və böyük ehtimalla, onu görmək üçün biz burada olmayacaqdıq…İnsan kosmologiyanı tədqiq etdikcə bu ağlasığmazlıq getdikcə daha artır. Kainatın başlanğıcı haqqındakı bu kəşflər kainatın heyranedici həssaslıqla nizamlandığını göstərir.” (The Accidental Universe, 1982, ön söz.)

Toronto universitetindən Kanadalı astrofizik Dr.Hugh Ross “Dizayn və İnsani Prinsip” başlıqlı bir məqaləsini belə bitirir:  “Ağıllı və üstün bir Yaradıcı kainatı var etmiş olmalıdır. Ağıllı və üstün bir Yaradıcı kainatı dizayn etmiş olmalıdır. Ağıllı və üstün bir Yaradıcı Dünya planetini dizayn etmiş olmalıdır. Və yenə ağıllı və üstün bir Yaradıcı həyatı hazırlamış olmalıdır.” (Hugh Ross, “Design and the Anthropic Principle”, Reasons To Believe, CA, 1988)

İndi özü bir Yaradıcıya inanmayan astrofizik Martin Rees’in “Sadəcə altı rəqəm” (Just six numbers) kitabına baxaq. 

Astrofizik Rees “Just six numbers” adlı kitabında kainatda həyatı təmin edəcək altı önəmli rəqəmin olduğunu ifadə edir. Bu rəqəmləri bir yemək reseptindəki vəsaitlər olaraq da düşünə bilərik. Əgər bir vəsait əskik və ya bir az fərqli olsa istədiyimiz konsistensiyada bir yeməyi olurşturmamız mümkün olmaz. Eyni şəkildə, əgər bu rəqəmlərdə kiçik bir dəyişiklik olsaydı kainatda həyatın meydana gəlməsi qeyri-mümkün olardı. Bu nümunələrin mövcud olan bütün incə nizam nümunələri olmadığını ifadə etməkdə fayda var. Bu kitabın yazarı bir yaradıcıya inanmadığı üçün yəni obyektiv olması üçün bu nümunələrin üçü üzərində dayanacağıq.

1. ω- omeqa. Bu omeqa simvolu kainatdakı maddə miqdarını təmsil edir. Omeqa tam olaraq birə bərabərdir. Astrofizik REES bu dəyərin Big Bangdan dərhal sonra bir saniyə içində birdən bir az fərqli olsaydı həyatın meydana gəlməyəcəyini söyləyir. Əgər omeqa birdən bir az daha böyük olsaydı kainat uzun zaman əvvəl çökərdi və həyat meydana gələ bilməzdi. Əgər omeqa birdən bir az daha kiçik olsaydı qalaktikalar belə meydana gələ bilməzdi. Omeqanın həyatın çıxmasını təmin edən dəyəri 10^15 kimi bir incə nizamdır. Yəni Omeqaın təsadüfən bu dəyərdə olma ehtimalı 1/10^15 -dir (1 / 1.000.000.000.000.000).

2.Elektromaqnetik qüvvətin nizamı ilə cazibə qüvvətinin nizamı bir-biriylə müəyyən bir nisbətdədir. Bu nisbət ” N ” olaraq ifadə edilir.Bu nisbət 10^36 kimi bir incə nizamdadır. Yəni N’nin təsadüfən bu dəyəri alma ehtimalı 1/10^36 dır. (1/1.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000).

Əgər söz mövzusu nizam bir az daha kiçik olsaydı qarışqadan böyük heç bir canlı meydana gələ bilməzdi. Bu nizamın bu dəyərdə olması insanların meydana gəlməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir.

3. λ (lambda). Lambda Kainatın sürətlənərək genişlənməsini təmin edən kosmik sabit olaraq bilinir və dəyəri 0,7-dir.Kosmik sabit elm dünyasının ən təəccüblü kəşflərindən biridir.Son məlumatlara görə kosmik sabit incə nizamı tam olaraq 10^-122 dir. Bu ağıllara durğunluq verən nizamın təsadüfən meydana gəlmə ehtimalı isə aşağıdakı kimidir: 1/10^122 dir. (1/100.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000).

İngilis astrofizik prof. Corc F. Ellis kainatımızdakı həssas ölçüdən belə bəhs edir: “(Kainatdakı) bu kompleksliyi mümkün edən qanunlarda heyrətamiz həssas ölçü görünür. Kainatda mövcud olan bu kompleksliyi möcüzə sözü ilə belə tərif etmək çox çətindir.” (F. Bertola, U. Curi, The Anthropic Principle: Laws and Environments, Cambridge University Press, 1993, səh. 30).

Elmi nailiyyətlərin bizə işarə etdiyi çox əhəmiyyətli bir məqam var. Kainatın möhtəşəm böyüklüyü! Dünyada tanınmış astrofizikçi professor Corc Qrinşteyn bu heyrətamiz böyüklüklə bağlı “The Symbiotic Universe” adlı kitabında belə yazır: “Əgər ulduzlar bir-birlərinə bir az daha yaxın olsaydılar, astrofizika çox da fərqli olmazdı. Ulduzlarda, nebulalarda və digər göy cisimlərində davam edən təməl fiziki proseslərdə heç bir dəyişiklik olmazdı. Uzaq məsafədən baxdıqda qalaktikamızın görünüşü də indikiylə eyni olardı. Gecə çəmənlər üzərinə uzanıb izlədiyim səmada çox sayıda ulduz görünərdi. Amma üzr istəyirəm, bəli; bir fərq daha olardı: Bu mənzərəni seyr edən “mən” olmazdım… Kosmosdakı bu nəhəng boşluq, bizim var olmağımızın vacib şərtidir.” (George Greenstein, The Symbiotic Universe. s. 21)

Uzun müdət NASA’nın astronomi uzmanı olmuş Prof. John O’Keefe:
“Biz astronomik standartlar göz önüne alındığında, çok fazla özen gösterilmiş, kollanmış ve şefkat gösterilmiş bir grup yaratığız… Eğer evren şu anki en hassas kesinliğinde yapılmış olmasaydı hiçbir zaman var olamazdık. Benim görüşüme göre mevcut şartlar, evrenin insanın içinde yaşaması için yaratıldığını gösteriyor”(Heeren, F. 1995. Show Me God. Wheeling, IL, Searchlight Publications, p. 200.)

Big Bangin partlayış sürəti

Kainatın əmələgəlmə anı olan Big Bang-də qurulan tarazlıqlar kainatın təsadüfən əmələ gəlməsinin qeyri-mümkün olduğunu göstərən dəlillərdən biridir. Fizika professoru Pol Deyvisin fikrincə, Big Bangin ardınca baş verən genişlənmənin sürəti əgər milyard dəfə milyardda bir faiz (1/1018) fərqli olsaydı, kainat meydana gəlməzdi. (Paul Davies, Superforce: The Search for a Grand Unified Theory of Nature, 1984, səh. 184)

Stefan Houkinq də “Zamanın qısa tarixi” adlı əsərində kainatın genişlənmə sürətindəki bu qeyri-adi müvazinəti belə qəbul edir: “Kainatın genişlənmə sürəti o qədər kritik nöqtədədir ki, əgər Big Bangdən sonrakı birinci saniyədə bu nisbət yüz min milyon dəfə milyonda bir daha az olsaydı, kainat indiki vəziyyətinə çatmadan içinə çökərdi.” (Stephen Hawking, A Brief History Of Time, Bantam Press, London, 1988, səh. 121-125.) 

Yer-Ay ikili planet sistemi Günəş sisteminin tarazlığının qorunmasında mühüm amildir

Yer-Ay sistemi olmadıqda Yupiterin nəhəng kütləsi Merkuri, Venera kimi daxili planetlərdə böyük qeyri-sabitliyə səbəb olardı. Bu da müəyyən müddət sonra Merkuri və Venera planetlərinin orbitlərini bir-birinə həddindən artıq yaxınlaşdırar, belə bir yaxınlaşma isə Merkurinin sistemdən kənara atılması, Veneranın da orbitinin dəyişməsi ilə nəticələnərdi. Günəş sisteminin kompyuter simulyasiyasını quran elm adamları sistemdə milyardlarla il davam edən müvazinət və sabitliyin ancaq bu planetlərin ideal kütlə və mövqeləri sayəsində mümkün olduğunu, bu müvazinətdə ən kiçik dəyişikliyin belə Günəş sisteminin, eləcə də bəşəriyyətin məhv olmasına səbəb olacağını bildiriblər.

1998-ci ilin noyabr ayında məşhur astronomiya jurnalı “The Astronomical Journal”da dərc edilən son astronomik tədqiqatların biri haqqındakı yazıda Günəş sistemindəki bu qeyri-adi müvazinət “əsas kəşflərimiz Günəş sistemindəki uzunmüddətli sabitlik və müvazinətin təmin edilməsi üçün bir növ ilk dizayna ehtiyac olduğunu göstərir” ifadəsilə vurğulanır.  (Innanen, Kimmo, S. Mikkola, and P.Wiegert. 1998. The Earth-Moon System and the Dynamical Stability of the Inner Solar System. The Astronomical Journal 116: səh. 2055-2057)
Günəş sisteminin quruluşu insan həyatı üçün qeyri-adi dərəcədə xüsusi yaradılışla nizamlanmışdır.

Yerin fəzada fırlanma sürəti

Kainatdakı milyardlarla ulduz və qalaktika mükəmməl uyğunluq içində onlar üçün müəyyən edilmiş orbitlərində hərəkət edirlər. Ulduzlar, planetlər və peyklər həm öz ətraflarında, həm də bağlı olduqları sistemlərlə birlikdə dövr edirlər. Hətta bəzən içində 200-300 milyard ulduz olan qalaktikalar bir-birinin içindən keçib gedirlər. Lakin bu zaman kainatdakı böyük nizamı pozan hər hansı toqquşma baş vermir.

Kainatdakı sürət anlayışı Yer kürəsinə uyğun ölçülərlə müqayisədə ağlasığmaz ölçüdədir. Milyard, trilyon tonlarla çəkisi olan ulduzlar, planetlər və ancaq riyaziyyatçıların anladığı dəyərlərə malik qalaktikalar və qalaktika topaları kosmosda qeyri-adi sürətlə hərəkət edirlər.

Məsələn, Yer saatda 1670 km sürətlə öz oxu ətrafında fırlanır. Ən sürətli güllənin saatda 1800 km sürətə malik olduğunu düşünsək, Yerin nəhəng ölçüsünə baxmayaraq, sürətinin nə qədər böyük olduğu məlum olur.

Yerin Günəş ətrafındakı sürəti isə güllənin sürətindən 60 dəfə çoxdur: saatda 108.000 km (bu sürətdə nəqliyyat növü icad edilsəydi, Yerin ətrafını 22 dəqiqədə dolanardı). Bu ölçülər sadəcə Yer kürəsinə aiddir. Günəş sistemi isə daha maraqlıdır. Bu sistemin sürəti məntiq hüdudlarını aşır. Kainatdakı sistemlər böyüdükcə sürət artır. Günəş sisteminin qalaktika mərkəzi ətrafındakı fırlanma sürəti saatda 720.000 km-dir. İçində təqribən 200 milyard ulduz olan Südyolu qalaktikasının kosmosdakı sürəti isə saatda 950.000 km-dir.

Şübhəsiz, bu cür mürəkkəb və sürətli sistemin içində nəhəng qəzaların baş vermə ehtimalı çoxdur. Ancaq bu baş vermir və biz təhlükəsiz şəkildə həyatımıza davam edirik. Çünki kainatdakı hər şey Allah`ın qoyduğu qüsursuz nizama əsasən işləyir. Elə bu səbəbdən, ayədə bildirildiyi kimi, bütün bu sistemin içində heç bir ziddiyyət yoxdur.

Sistemdəki digər planetlər Yerin təhlükəsizliyi və orbiti üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Yupiterin mövqeyi buna misaldır. Günəş sisteminin ən böyük planeti olan Yupiter, əslində, Yerin müvazinətini təmin edir. Astrofizik hesablamalar Yupiterin orbitinin Günəş sistemindəki Yer kimi digər planetlərin orbitlərinin sabitliyini qoruduğunu üzə çıxarmışdır. Digər bir çox ulduz sistemində də Yupiterə bənzər planetlər var. Ancaq onlar aid olduqları sistemin sabitliyini və ya sistemlərindəki digər planetləri qorumurlar. Vaşinqton Universitetindən prof. Piter D. Uord deyir: “Bu gün müşahidə olunan bütün yupiterlər pisdir. Yeganə yaxşı Yupiter bizimkidir və belə olmalıdır, əks təqdirdə, ya qaranlıq kosmosa, ya da Günəşinizə doğru sovrulardınız”. (Peter D. Ward and Donald Brownlee, “Rare Earth: Why Complex Life is Uncommon in the Universe”)

Yupiter baxımından digər mühüm cəhət də budur: Yupiter olmasaydı, çoxlu sayda quyruqlu ulduz toqquşmalarına görə yer üzündə həyat olmazdı. Lakin Yupiter nəhəng kütləsinin əmələ gətirdiyi maqnetik sahə sayəsində Günəş sisteminə daxil olan meteorit və kometaların orbitlərini çaşdıraraq Yerə istiqamət götürmələrinin qarşısını alır. Beləliklə, Yer üçün qalxan funksiyası yerinə yetirən nəhəng maqnetik qoruyucu çətir əmələ gətirir. Yupiterin Yeri qoruyan ikinci funksiyasını planetoloq Corc Vetherill “Yupiter nə qədər əhəmiyyətlidir” adlı məqalədə belə açıqlayır: “Yupiterin yerində əgər bu böyüklükdə bir planet olmasaydı, Yer planetlərarası boşluqda hərəkət edən meteoritlər və kometaların min dəfə artıq hədəfinə çevrilərdi… Əgər Yupiter indiki yerində olmasaydı, hal-hazırda biz də Günəş sisteminin mənşəyini tədqiq etmək üçün mövcud olmazdıq”. (G.W. Wetherill, “How Special is Jupiter?”, Nature, vol. 373, 1995, səh. 470)

Günəşin cazibə qüvvəsi və planetlərin mərkəzdənqaçma qüvvəsi arasında müvazinət var.
Planetləri kosmik fəzaya sovrulmaqdan qoruyan təsir Günəşin cazibə qüvvəsi ilə planetin mərkəzdənqaçma qüvvəsi arasındakı müvazinətdir. Günəşin böyük cazibə qüvvəsi bütün planetləri cəzb edir, onlar da fırlanmaları nəticəsində mərkəzdənqaçma qüvvəsi sayəsində bu cazibədən xilas olurlar. Ancaq əgər planetlərin fırlanma sürəti bir az yavaş olsaydı, onda planetlər sürətlə Günəşə cəzb olunar və Günəş tərəfindən partlayışla udulardılar.
Bunun əksi də mümkün ola bilərdi. Əgər planetlər daha sürətlə fırlansaydılar, bu dəfə də Günəşin cazibə qüvvəsi onları saxlaya bilməz və planetlər kosmik fəzaya sovrulardılar. Halbuki, çox həssas müvazinət qurulmuşdur və sistem bu müvazinəti qoruduğu üçün davam edir. Kainatdakı həssas tarazlıq və nizamı ən açıq müşahidə etdiyimiz sahələrdən biri də Yer kürəsinin yerləşdiyi Günəş sistemidir. Günəş sistemindəki böyüklü-kiçikli planetlərin bənzərsiz nizamı sistemin 4 milyard ildən artıq müddət ərzində sabit quruluşunu qorumuşdur.

Yerin forması iqlimlərə təsir edir.
Yer kürə formasında olduğuna görə, ekvatorla qütblər arasında qalan sahələr il ərzində fərqli miqdarda günəş enerjisi alırlar. Məlum olduğu kimi, ekvator xəttindəki sahələr ən çox günəş enerjisi alır, qütblərə doğru getdikcə enerjinin miqdarı azalır. Bu şəkildə, ekvatordan qütblərə doğru atmosfer kütlələrinin isinmə ölçüləri də fərqlidir.
Ekvator və tropiklər arasında qalan bölgələr il boyu daha çox enerji alaraq çox isinir, beləcə, isti tropik qurşaq meydana gəlir. Oğlaq və xərçəng tropikləri ilə qütb dairəsi arasında qalan sahələr isə daha az enerji topladıqlarına görə az isinirlər və mülayim qurşaq adlanırlar. Qütb dairəsində yerləşən hissələrə isə günəş şüaları digər qurşaqlara nisbətən daha maili düşdüyünə görə böyük sahəni isitməli olur, enerji azlığına görə qütb iqlimi meydana gəlir. Əgər Yer bu formada olmasaydı, bu qədər iqlim qurşaqları və hər qurşağa xas canlılar və insanların həyat tərzi olmazdı. İnsanların qidasından sığınacaqlarına qədər hər şeydə iqlimin təsirini görmək mümkündür.

Yerlə Günəş arasındakı məsafə uyğun temperatur üçün xüsusi yaradılmışdır.
Yerlə Günəş arasındakı məsafə Yerin öz oxu ətrafındakı dövretmə sürəti, oxunun mailliyi, yer üzünün landşaftı kimi bir-birindən asılı olmayan bir çox amil planetin həyat üçün əlverişli isinməsini və temperaturun planetin səthində mütənasib paylanmasını təmin edir. Yerlə Günəş arasındakı məsafənin xüsusi amil olduğunu qəbul etmək istəməyənlər belə bir məntiq qururlar: “Kainatda Günəşdən daha böyük və ya kiçik ulduzlar var. Onların da öz planet sistemləri ola bilər. Bu ulduzlar əgər Günəşdən daha böyükdürsə, onda həyat üçün ideal planet Yerlə Günəş arasındakı məsafədən daha uzaqda olar. Məsələn, bir qırmızı nəhəngin ətrafında Plutonun məsafəsində dövr edən planet bizim Yer kürəmiz kimi mülayim atmosferə malik olar. Belə bir planet həyat üçün Yer qədər uyğun olardı”. Bu iddia çox mühüm cəhətə görə əsassızdır: müxtəlif kütlələrə malik ulduzların fərqli şüalar yaydığı nəzərə alınmır. Ulduzların yaydığı şüaların hansı dalğa uzunluğunda olacağını müəyyən edən amil bu ulduzların kütləsi və kütlələri ilə birbaşa əlaqədar olan səth temperaturlarıdır. Məsələn, Günəşin yaxın ultrabənövşəyi, görünən işıq və yaxın infraqırmızı şüalar yaymasının səbəbi 60.000 ºC-yə yaxın səth temperaturudur. Əgər Günəşin kütləsi bir az çox olsaydı, səth temperaturu daha yüksək olardı. Onda Günəşin yaydığı şüaların enerji səviyyəsi artar və Günəş öldürücü təsirə malik ultrabənövşəyi şüaları daha çox yayardı. Bu isə göstərir ki, həyata imkan verən şüaları yayan ulduzlar mütləq bizim Günəşimizin kütləsində olmalıdır. Bu ulduzların bir planetdə həyatı dəstəkləməsi üçün isə planet məhz hal-hazırda Günəşlə Yer arasındakı məsafə qədər uzaqlıqda olmalıdır. Başqa sözlə, bir qırmızı və ya mavi nəhəngin, yaxud da kütləsi Günəşdən fərqli olan müəyyən bir ulduzun ətrafında dövr edən hər hansı bir planet həyat üçün əlverişli ola bilməz. Həyatı dəstəkləyən yeganə enerji mənbəyi Günəş kimi ulduzdur. Həyat üçün uyğun yeganə planet məsafəsi isə Yer-Günəş məsafəsidir.

Yer kürəsinin səthindəki temperatur həssas ölçüdədir.
Amerikalı geoloqlar Frank Press və Reymond Siver də Yer kürəsinin səthinin temperaturundakı incə əyara diqqət çəkirlər. Onların bildirdiyinə görə, həyat çox məhdud temperatur intervalında mümkündür və bu temperatur intervalı Günəşin temperaturu ilə mütləq sıfır arasındakı mümkün temperatur ölçülərinin təqribən 1%-ini təşkil edir. Yerin temperaturu isə məhz bu dar intervaldadır. (F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman, 1986, səh. 4)

Bu temperatur intervalının qorunması, əlbəttə, Günəşlə Yer arasındakı məsafə qədər Günəşin yaydığı istilik enerjisi ilə də yaxından əlaqədardır. Hesablamalara əsasən, Yerə çatan günəş enerjisindəki 10%-lik azalma Yer üzünün metrlərlə qalınlıqda buzlaq təbəqəsi ilə örtülməsinə səbəb olar. Enerjinin bir az artması isə bütün canlıların qovrularaq ölməsi ilə nəticələnər.

Dünyanın ideal olan temperaturunun planet içində sabit formada paylaması da son dərəcə əhəmiyyətlidir. Necə ki, bu sabitliyin təmin edilməsi üçün çox xüsusi olan bəzi tədbirlər alınmışdır. Məsələn, Yer kürəsinin xəyali oxunun orbit müstəvisinə 23° 27′ -lik meyilliyi qütblərlə ekvator arasındakı atmosferin formalaşmasında əngəl yarada biləcək həddindən artıq temperaturun qarşısını alır. Əgər bu meyillilik olmasaydı, qütb bölgələri ilə ekvator arasındakı temperatur fərqi daha çox artar və yaşamağa imkan yaradan atmosferin mövcud olması qeyri-mümkün olardı.

Hər şey müəyyən ölçüdə və mükəmməl şəkildə Allah tərəfindən yaradılmşdır.

Yer kürəsi məhz lazımi ölçüdədir.
Yerlə Günəş arasındakı məsafə, Yerin fırlanma sürəti və forması qədər ölçüsü də vacibdir. Yer kürəsini kütləsinin sadəcə 8%-i böyüklükdə olan Merkuri və ya Yerdən 318 dəfə artıq kütləyə malik Yupiterlə müqayisə etdikdə planetlərin çox fərqli ölçülərdə olduğunu görürük. Bu qədər müxtəlif ölçülərdəki planetlər arasında Yer kürəsinin ölçüsü təsadüfən müəyyən edilməyib. Yer kürəsinin xüsusiyyətlərini təhlil etdikdə yaşadığımız bu göy cismini Allah’ın məhz lazımi böyüklükdə yaratdığını görürük. Amerikalı geoloqlar Press və Siver Yerin bu uyğunluğu haqqında belə məlumat verirlər: “Yer kürəsi məhz lazımi böyüklükdədir. Daha kiçik olsaydı, yerin cazibə qüvvəsi çox zəifləyər və atmosferi ətrafında saxlaya bilməzdi, daha böyük olsaydı, bu dəfə də yerin cazibə qüvvəsi çox artar və bəzi zəhərli qazları da saxlayaraq atmosferə öldürücü xüsusiyyət qazandırardı…” (F. Press, R. Siever, Earth, New York: W. H. Freeman, 1986, səh. 4)