İslamofob ateistlərin İslam dinini gözdən salmaq üçün ortaya atdıqları növbəti əsassız iddialardan biri də budur ki, guya qədim Misirdəki İsgəndəriyyə kitabxanası müsəlmanlar tərəfindən məhv edilib.

Əvvəla qeyd edək ki, İskəndəriyyə kitabxanası eramızdan əvvəl 3-cü əsrin əvvəllərində Misirin İsgəndəriyyə şəhərində Ptolemaios sülaləsi tərəfindən qurulmuş olan antik kitabxanadır. Misirdə eradan öncə yaradılmış İsgəndəriyyə kitabxanası dövrünün ən böyük kitabxanası sayılırdı. Bir çox tarixçilər hesab edir ki, İsgəndəriyyə kitabxanasının yanması bir çox tarixi faktların izini itirib. Kitabxananın necə yandırılması haqqında müxtəlif görüşlər irəli sürülmüşdür.

Bunlardan birincisi odur ki, İsgəndəriyyə kitabxanası eradan əvvəl 48-ci ildə vətəndaş müharibəsi vaxtı Roma imperatoru Yuli Sezarın əmri ilə yandırılmışdır. Qədim tarixçilər Plutarch, Aulus Gellius, Ammianus Marcellinus və Orosius tərəfindən verilən məlumatlara görə eradan əvvəl 48-ci ildə İsgəndəriyyə şəhərinin mühasirəsi zamanı kitabxana Sezarın qoşunları tərəfindən yandırılmışdır.1

Eramızın 1-ci əsrinin sonunda tarixçi Plutarch tərəfindən yazılmış və Sezarın həyatından bəhs edən bioqrafiyada İsgəndəriyyə kitabxanasının Sezar tərəfindən məhv edilməsi barədə belə deyilir: “Düşmən onun dənizlə əlaqəsini kəsmək istədikdə, o bu təhlükəni sovuşdurmaq üçün öz gəmilərinə od vurdu. Alov limanı yandırdıqdan sonra yayılmağa davam etdi və böyük kitabxananı məhv etdi.”2

Eramızın 2-ci əsrində Romalı tarixçi Aulus Gellius “Attik gecələri” adlı kitabında yazmışdı ki, mühasirədən sonra Sezarın bəzi əsgərləri tərəfindən od vurulması nəticəsində kitabxana səhvən yandırılmışdı.3

Digər bir görüşə görə İsgəndəriyyə kitabxanası antik paqan məbədlərinin dağıdılması zamanı xristianlar tərəfindən yandırılmışdır. İmperator I. Theodosius göstərişi ilə eramızın 391-ci ilində paqanizm Roma imperiyasında qeyri-leqal elan olundu və İsgəndəriyyə patriarxı  Theophilus tərəfindən İsgəndəriyyə şəhərindəki paqan məbədlər bağlandı.4  Roma imperiyasının Misir valisi Theophilos İsgəndəriyyədə Misirin köhnə din mənsublarına aid Osiris məbədinin yeri olan sahəni kilsə inşa edilməsi üçün 391-ci ildə xristianlara verdi. Burda tikiləcək kilsənin təməli qazılarkən üzərində köhnə dinə aid yazılar olan bir daş tapıldı. Xristianlar buna istehza etməyə başlayınca bu hadisə şəhərdə yaşayan xeyli sayda bütpərəstin qəzəbinə səbəb oldu və tərəflər arasında böyük iğtişaşa yol açdı. Nəticədə, şəhərdə xristian və bütpərəstlər arasında qanlı toqquşma baş verdi, insanlar qılncdan keçirildi və İsgəndəriyyə kitabxanasının olduğu bölgə yerlə bir edildi. Roma imperatoru I. Theodosius valiyə başqa böyük şəhərlərə nisbətən köhnə dinin İsgəndəriyyədə hələ də niyə bu qədər canlı olaraq davam etdiyini soruşduğunda vali cavab olaraq İsgəndəriyyə kitabxanasının qədim bütpərəstlik mədəniyyətini davam etdirən kitablara sahib olduğunu dedi. Bundan sonra imperator bütün kitabların yox edilməsini əmrini verdi və kitabxanadakı bütün əsərlər yığılaraq yandırıldı.

Başqa görüşə görə isə bu kitabxana İsgəndəriyyə şəhərinin müsəlmanlar tərəfindən alınmasından sonra ikinci xəlifə Ömər bin Xəttabın (r.a) əmriylə Misir fatehi  Amr İbnül-As tərəfindən yandırılmışdır. Lakin İsgəndəriyyə kitabxanasının müsəlmanlar tərəfindən məhv edilməsi hekayəsi Alfred J. Butler, Victor Chauvin, Paul Casanova, Gustave Le Bon5 və Eugenio Griffin6 kimi qərbli elm adamları tərəfindən rədd edilmişdir.  Bundan başqa şərq məsələləri üzrə ixtisaslaşmış ingilis-amerikan tarixçi Bernard Lewisə görə kitabxananın guya müsəlmanlar tərəfindən yandırılması versiyası yanlışdır və bu versiya orta əsrlərdə Səlahəddin Əyyubi tərəfindən gücləndirilmişdi. Buna səbəb olaraq B.Lewis göstərir ki, Səlahəddin Əyyubi Qahirədə Fatimi xəlifələrinə aid olan İsmaili mətnlərinin aradan qaldırılmasına qərar vermişdi və düşünürdü ki, bu işi həyata keçirməkdə xəlifə Ömərin dövründə kitabxananın məhv edilməsi haqqında hekayə ona kömək edə bilərdi.7   Qeyd edək ki, Kelly Trumble8 and Roy MacLeod9 kimi digər xarici araşdırmaçı-tarixçilər də İsgəndəriyyə kitabxanasının müsəlmanlar tərəfindən məhv edildiyi hekayəsini rədd edirlər.

Mənbələr:

  1. Pollard, Justin, and Reid, Howard. 2006. The Rise and Fall of Alexandria, Birthplace of the Modern World.
  2. Plutarch, Life of Caesar, Written 75 A.C.E., Translated by John Dryden
  3. Aulus Gellius. Attic Nights book 7 chapter 17
  4. Gibbon 1776–1789, ch. 28
  5. The civilisation of Arabs, Book no III, 1884, reedition of 1980, page 468
  6. Staff Report: “What happened to the great Library of Alexandria?The Straight Dope, 6 December 2005
  7. “The Vanished Library by Bernard Lewis”.nybooks.com.
  8. Trumble & MacIntyre Marshall 2003, p. 51. “Today most scholars have discredited the story of the story of the destruction of the Library by the Muslims.”
  9. MacLeod 2004, p. 71. “The story first appears 500 years after the Arab conquest of Alexandria. John the Grammarian appears to be John Philoponus, who must have been dead by the time of the conquest. It see ms, as shown above, that both of the Alexandrian libraries were destroyed by the end of the fourth century, and there is no mention of any library surviving at Alexandria in the Christian literature of the centuries following that date. It is also suspicious that Omar is recorded to have made the same remark about books found by the Arab during their conquest of Iran.”